آزربايجان

گنبد سلطانيه، در شهر سلطانيه در استان زنجان قرار دراد و يكي از شاهكارهاي معماري دوره اسلامي است اين گنبد در حد فاصل سال‌هاي 704 تا 712 قمري، به دستور اولجايتو پادشاه مغول، معروف به سلطان محمد خدابنده و با توليت و نظارت خواجه رشيدالدين فضل‌الله همداني ساخته شده است.

سلطانيه، زماني پايتخت و مسكن شاهان بوده و امروزه نيز آرامگاه سلطان محمد خدابنده است. گنبد مشهور سلطانيه كه در مسير تهران - زنجان از دور به رنگ نيلگون در پهنه دشت فراخ سلطانيه ديده مي‌شود، گنبدي عظيم و يك پوشش است كه از بي‌نظيرترين گنبدهاي يك پوشش زيبا به شمار مي‌آيد.

گنبد سلطانيه از نظر حجم، سبك معماري، رابطه فضاها، تناسبات موجود در اجزاي مختلف، ايستايي و مقاومت بنا، و زيبايي‌شناسي و تزيينات، نمونه¬اي منحصر به فرد و نقطه تحولي در معماري اسلامي به شمار مي‌آيد. [300 كيلومتر تا بزرگترين گنبد آجري جهان] در بسياري از متون تاريخي و سفرنامه‌ها، به عظمت اين بناي باشكوه اشاره شده و بسياري از شرق‌شناسان و باستان‌شناسان غربي نيز اهميت فوق‌العاده آن را مورد تأكيد قرار داده‌اند. بدنه اصلي گنبد و تمام ساختمان آن با آجر ساخته شده و گنبد با روكش كاشي‌هاي فيروزه‌اي و لاجوردي و به شيوه معرق‌كاري تزيين شده است.[گنبد سلطانيه، جامه فيروزه‌اي بر تن كرد] در قسمت جنوبي گنبد، آثار ساختمان مسجدي كه محراب آن داراي حاشيه گچبري است، ديده مي شود. با ملاحظه دقيق اين بناي عظيم، به نظر مي‌رسد كه علاوه بر محل آرامگاه اصلي كه شامل ساختمان مركزي گنبد است و به نام تربت خانه شهرت دارد، بناي معظم و عالي ديگري جنب آرامگاه بوده است.

كاشي‌هاي طلايي رنگ و منقش و هشت گوش تربت خانه و ازاره هاي آن از لحاظ هنر كاشي پزي فوق العاده ممتاز و كم نظير است. پلان بنا در رقوم همكف و طبقه اول با فضاهاي اطراف مرتبط با گنبد، نزديك به مستطيل و ادامه مجموعه در طبقه دوم و سوم داراي پلان هشت ضلعي است. اين بنا از سه فضاي گنبدخانه، تربتخانه و سردابه تشكيل شده است. [«خوب، بد، زشت» گنبد سلطانيه‌] گنبد آرامگاه اولجايتو، با ارتفاع 50/48 متر و قطر دهانه 40/24 متر، بزرگ‌ترين گنبد تاريخي در ايران و بزرگترين گنبد آجري در جهان مي‌باشد. اين گنبد نخستين گنبد دو جداره در جهان است كه نمي‌توان نمونه‌اي قديمي‌تر از آن در جهان يافت. ضخامت گنبد 160 سانتي‌متر و فضاي خالي بين دو پوسته 60 سانتي‌متر است. سيستم دو جداره بودن گنبد در ارتباط با مسايل ايستايي قابل بررسي است.

به طوري كه به لحاظ بالا بودن مقاومت بنا در لنگرهاي خمشي و برشي، آن را توخالي و بنا را در مقابل زلزله آسيب‌ناپذير كرده است. در فضاي گنبدخانه، 8 جرز سنگين با عرض 78/6 متر قرار دارد كه وزن 1600 تني گنبد را به شالوده‌ها منتقل مي‌كنند. سطح مقطع هر كدام از اين جرزها حداقل 50 متر مربع و بار وارده بر آن 200 تن محاسبه شده است. در زواياي اضلاع 8 ضلعي در طبقه سوم (پشت بام) گنبدخانه، هشت مناره تعبيه شده است. وجود اين مناره‌ها، يكي از عناصري است كه در حل مسايل استاتيكي نقش موثري داشته و نيروهاي فشاري اين عناصر، نيروهاي رانشي گنبد را خنثي كرده و آنها را به جرز و پي منتقل مي‌كنند. دومين فضاي آرامگاه اولجايتو، فضاي تربتخانه است كه به شكل مستطيل با طول ضلع 60/17 متر و عرض 8/7 متر و با ارتفاع 16 متر، محراب مجموعه را در جرز جنوبي در خود جاي داده است. سردابه سومين فضاي آرامگاه است كه ورودي آن در ايوان جنوبي تربتخانه قرار دارد.

در وسط آن محل قبر و در طرفين آن دو فضاي كوچك وجود دارد. اين بناي 1600 تني در 700 سال گذشته تنها 2 تا 8 سانتي‌متر نشست داشته است. در حالي كه ضخامت پي بنا فقط نيم متر است و تنها در قسمت شمالي بنا به 5/1 متر مي‌رسد. گنبد سلطانيه از نظر تزيينات، بسيار غني بوده و در آن تزيينات مختلف گچ‌بري، كاشي‌كاري، كتيبه‌نويسي، تزيينات رنگ و نقاشي، تزيينات سنگي و چوبي، در نهايت دقت و زيبايي اجرا شده است. تزيينات گچ‌بري در سقف ايوان‌هاي 24 گانه طبقه دوم بنا، از زيباترين نمونه‌هاي گچ‌بري در بناهاي اسلامي به شمار مي‌آيد. در اين آرامگاه، براي نخستين‌بار در تاريخ معماري اسلامي، در سطح پيچيده و مفصل از هنر كاشي‌كاري استفاده شده است.

البته تزيينات در اين بنا دو لايه بوده و درباره اين پديده فرضيات گوناگوني ارائه شده است. در رابطه با كاربرد بنا به عنوان ساعت آفتابي بايد گفت كه نوري كه از سوراخ اصلي گنبد مي‌تابد، نشان‌دهنده زمان ظهر، نوري كه از پنجره‌هاي بزرگ مي‌تابد نشان‌دهنده ساعت و نور پنجره‌هاي كوچك نشان‌دهنده حدود دقيقه است. گنبد و شهر سلطانيه در سال 2005 ميلادي در فهرست ميراث جهاني يونسكو به ثبت رسيده است.

بخشدار سلطانيه گفت: متاسفانه مشاهده مي شود كه برخي مسئولان نسبت به وضعيت گنبد سلطانيه و ساير بناهاي تاريخي اين شهر بي توجه هستند كه بايد هر چه سريع تر اين وضعيت تغيير كند.


احمد ذوالقدر در گفتگو با خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا) منطقه زنجان، با بيان اينكه گنبد سلطانيه به عنوان ميراث ماندگار، بايد به نحو مطلوبي اداره و ساماندهي شود، ابراز كرد: هم اكنون در برخي موارد، اعتبارات تخصيص يافته به سلطانيه بنا به دلايلي ابلاغ نمي شود كه اين امر، مشكلاتي را به وجود مي آورد.


وي با اشاره به اينكه توجه به گنبد سلطانيه و بناهاي تاريخي عاملي در توسعه منطقه به شمار مي آيد، تصريح كرد: متأسفانه مسئولان ميراث فرهنگي، توجه چنداني به اين موضوع ندارند؛ به گونه اي كه بسياري از اين بناهاي تاريخي موجود در منطقه به خاطر بي توجهي، بلا استفاده باقي مانده اند.


اين مقام مسئول بي توجهي به وضعيت حمام سالار و تعطيلي بناي چلبي اوغلي را ناشي از كم اهميت جلوه دادن اين بناها از سوي مسئولان عنوان كرد و افزود: اين حمام با قدمتي بيش از 100 سال يكي از جاذبه هاي گردشگري سلطانيه به شمار مي آيد، اما هيچ كس نسبت به اين موضوع توجهي ندارد. در حالي كه حمامي با اين سبك معماري در شهر قونيه تركيه به عنوان يكي از مناطق گردشگري مهم اين كشور مطرح است.


ذوالقدر با تأكيد بر اينكه مسئولان ميراث فرهنگي، بايد توجه جدي به امر احياء و نگهداري بناهاي تاريخي اين شهر نمايند، يادآور شد: هم اكنون به خاطر تعلل اين ارگان دولتي، بخشي از اطراف گنبد سلطانيه به صورت فضاي خاكي به حال خود رها شده و اين امر، باعث زشتي منظر شهر شده است.


وي تعطيلي بناي چلبي اوغلي را نيز اقدامي تعجب برانگيز عنوان كرد و گفت: موارد مورد نقد در جلسه اي رسمي به مسئولان استاني منتقل خواهد شد تا تصميم گيري مناسبي در رابطه با اين بناها اتخاذ شود.